Traditional Uses of Chaste Tree (Vitex agnus-castus L.) in Karahayıt (Denizli)
Bilge YILMAZ KOLANCI
PHASELIS III (2017) 49-60.
DOI: 10.18367/Pha.17002
Geliş Tarihi: 07.02.2017 | Kabul Tarihi: 14.03.2017
Elektronik Yayın Tarihi: 12.04.2017
Telif Hakkı © PHASELIS Disiplinlerarası Akdeniz Araştırmaları Dergisi, 2017
Öz: Ballıbabagiller (Lamiaceae) familyasının bir türü olan hayıt (Vitex agnus-castus L.), Akdeniz ikliminin etkisi altında, Akdeniz ve Ege kıyılarında yetişmekte olup antikçağdan günümüze birçok alanda kullanılan bitkiler arasında önemli bir yere sahiptir. Anadolu’da, hayıtın yoğun olarak yetiştiği bazı yerleşimlerde, bitkinin yöre halkı için taşıdığı önemden dolayı ismini hayıt ağacından alan Karacahayıt, Karahayıt, Hayıtlı olarak adlandırılan birçok yerleşim bulunmaktadır. Denizli kent merkezine 20 km mesafede bulunan Karahayıt da bu yerleşim alanlarından birisidir. Bu çalışmada, hayıt ağacının, yöre halkı tarafından eskiden beri ne şekilde bilindiği, tanındığı ve kullanıldığı araştırılmış, bu bilgilerin kayıt altına alınması ve gelecek kuşaklara aktarılması amaçlanmıştır. Bu amaçla, Karahayıt’ta yaşayan insanlarla hayıt ağacı ile ilgili yüz yüze görüşmeler yapılmış ve kullanım ile uygulama yöntemleri bir araya getirilerek bilgiler kayıt altına alınmıştır. Karahayıtlılar tarafından eskiden daha yoğun kullanıldığı tespit edilen hayıtın, halk tıbbında, el sanatlarında, haşerelere karşı, esans ve beslenme amaçlı olarak birçok alanda kullanıldığı belirlenmiş; ancak günümüzdeki modernleşmeye bağlı olarak bu kullanımların gitgide azaldığı, bitkiyi kullanan neslin ölümleriyle birlikte, hayıtla ilgili bilgi birikiminin yok olmaya yüz tuttuğu görülmüştür.
Anahtar Sözcükler: Denizli, Karahayıt, Vitex agnus-castus L., Hayıt, Etnobotanik
Abstract: As a member species of family Lamiaceae, the chaste tree (Vitex agnus-castus L.) grows in the Mediterranean and Aegean regions where the Mediterranean climate prevails and it has had an important place among plants with a wide range of areas of use since antiquity. Some settlements where this plant grows abundantly around are even named after it, for instance, Karacahayıt, Karahayıt, Hayıtlı. This article studies the place of the chaste tree in the local culture of Karahayıt town located about 20 km north of Denizli; queries cover issues such as how this tree is known and has been used since ancient times by the locals. The aim has been to document and compile all the information relevant to the chaste tree and finally transfer it to the future generations. For this purpose, locals of the Karahayıt town were interviewed face to face and knowledge on the methods of use and implementation were recorded. It was noted that the locals used the chaste tree more often in the past in a variety of areas such as folk medicine, handicrafts, keeping away insects, fragrant extract, and food. However, today these uses decline due to modernisation of lifestyle and as the elderly with the knowledge of the chaste tree pass away the accumulation of information tends to disappear.
Keywords: Denizli, Karahayıt, Vitex agnus-castus L., Chaste, Ethnobotany
Antik Kaynaklar
Dsc. Med. (= Dioscorides Pedianus, De Materia Medica) Kullanılan Metin ve Çeviriler: Dioscorides Pedianus, De Materia Medica: Being an Herbal with many other medicinal materials. Ed. T. A. Osbaldeston. Johannesburg 2000.
Gal. Met. Med. (= Galen, Therapeutikes Methodou) Kullanılan Metin ve Çeviriler: Galen, Method of Medicine. Ed. I. Johnston. Cambridge 2011.
Hippokr. Ulc. (= Hippokrates, De Ulceribus) Kullanılan Metin ve Çeviriler: Hippocrates, De Ulceribus. Ed. C. D. Adams. New York 1868.
Plin. nat. (= G. Plinius Secundus, Naturalis Historiae) Kullanılan Metin ve Çeviriler: Plinius, The Natural History. Ed. J. Bostock. London 1855.
Modern Literatür
Arıtuluk – Ezer 2012 Z. Arıtuluk – C. N. Ezer, “Halk Arasında Diyabete Karşı Kullanılan Bitkiler (Türkiye)-II”. Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi 32/2 (2012) 179-208.
Aksakal 2006 N. Aksakal, “Buldan’da Şifalı Bitkiler ve Halk Hekimliği Uygulamaları”. Eds. İ. Ertuğrul – T. Tok, Buldan Sempozyumu Bildirileri, 23-24 Kasım 2006. Ankara (2006) 901-908.
Bayraktar 2008 N. Bayraktar, Antik Devirde Anadolulu Hekimler. İstanbul 2008.
Baytop 1963 T. Baytop, Türkiye’nin Tıbbi ve Zehirli Bitkileri. İstanbul 1963.
Baytop 1984 T. Baytop, Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi (Geçmişte ve Bugün). İstanbul 1984.
Baytop 2007 T. Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara 2007.
Blamey – Grey Wilson 1993 M. Blamey – C. Grey Wilson, Mediterranean Wild Flowers. London 1993.
Bulut – Tuzlacı 2015 G. Bulut – E. Tuzlacı, “An Ethnobotanical Study of Medicinal Plants in Bayramiç (Çanakkale-Turkey)”. Marmara Pharmaceutical Journal 19 (2015) 268-282.
Davis 1982 P. H. Davis, Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. VII. Edinburg 1982.
Demirtaş 2013 A. Demirtaş. Isırgan Otu (Urtica dioica L.), Papatya (Matricaria chamomilla L.) ve Hayıt Meyvesi (Vitex agnus-castus L.) Ekstraktlarının Normal Koşullarda ve Asidoz Koşullarında Rumen Mikrobiyal Fermentasyonuna in vitro Etkileri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara 2013.
Doğan et al. 2008 Y. Doğan, G. Ay – E. Kozuharova, “A Study on the Anatomical Characteristics of Vitex agnus-castus (Verbenaceae)”. Phytologia Balcanica 14/1 (2008) 97-101.
Doğan – Mert 1998 Y. Doğan – H. H. Mert, “An Autecological Study on the Vitex agnus-castus L. (Verbenaceae) Distributed in West Anatolia”. Turkish Journal of Botany 22 (1998) 327-334.
Dülger et al. 2002 B. Dülger, E. Uğurlu – F. Gücin, “Vitex agnus-castus L. (Hayıt)’un Antimikrobal Aktivitesi”. Ekoloji Çevre Dergisi 45 (2002) 1-5.
Ertem 1974 H. Ertem, Boğazköy Metinlerine Göre Hititler Devri Anadolu’sunun Florası. Ankara 1974.
Ertuğ et al. 2004 F. Ertuğ, G. Tümen, A. Çelik – T. Dirmenci, “Buldan (Denizli) Etnobotanik Alan Araştırması”. Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi 2 (2004) 187-218.
Ertuğ 2006 F. Ertuğ, “Turkey, ‘Baskets of the World’ the Social Significance of Plaited Crafts”. Eds. D. Novellino – F. Ertuğ, Proceedings of the IVth International Congress of Ethnobotany, 21-26 August 2005. İstanbul (2006) 673-679.
Forster 1952 S. E. Forster, “Trees and Plants in the Greek Tragic Writers”. Greece&Rome 21/62 (1952) 57-63.
Gençler-Özkan 2010 A. M. Gençler-Özkan, “Binlerce Yıllık Deneyim: Tarihte Tıbbi Bitkiler, Antik Çağlardan Günümüze Vitex agnus-castus”. Modern Fitofarmokoterapi ve Doğal Farmasötikler 1/3 (2010) 56-58.
Göktürk 2015 R. S. Göktürk, “Phaselis Antik Kenti Florası I”. Journal of Interdisciplinary Mediterranean Studies I (2015) 81-131.
Gül 2007 A. Gül, Kadın Hastalıklarında Kullanılan Droglar Vitex agnus-castus. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi. Ankara 2007.
Gülsoy 2011 G. Gülsoy, Vitex agnus-castus (Hayıt) Meyvelerinin Fitoterapi Açısından Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi. İstanbul 2011.
Güner 2012 A. Güner, Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). İstanbul 2012.
Honda et al. 1996 G. Honda, E. Yeşilada, M. Tabata,E. Sezik, T. Fujita, Y. Takeda, Y. Takaishi – T. Tanaka, “Traditional Medicine in Turkey VI, Folk Medicine in West Anatolia: Afyon, Kütahya, Denizli, Muğla, Aydın Provinces”. Journal of Ethnopharmacology 53 (1996) 75-87.
Kadıoğlu 2013 Y. Kadıoğlu, “Germencik’te Bahçe Tarımına Bağlı Olarak Ortaya Çıkan Bir Geçici Yerleşme Türü: İncir Damları”. Marmara Coğrafya Dergisi 27 (2013) 155-171.
Karamanoğlu 1977 K. Karamanoğlu, Farmasötik Bitkiler. Ankara 1977.
Küçüker 2010 P. Küçüker, “Lügat-i Müşkilat-ı Ecza’da Türkçe Bitki Adları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 3 (2010) 401-415.
Özçelik – Balabanlı 2005 H. Özçelik – C. Balabanlı, “Burdur İlinin Tıbbi ve Aromatik Bitkileri”. I. Burdur Sempozyumu: Bildiriler 2, 16-19 Kasım 2005. Burdur (2005) 1127-1136.
Öztürk et al. 1990 M. Öztürk, Ö. Seçmen, Y. Gemici – G. Görk, Plants and Landscape in Aegean Region of Turkey. İzmir 1990.
Polat et al. 2013 R. Polat, F. Satıl – S. Selvi, “Havran ve Buhraniye (Balıkesir) Yörelerinde El Sanatlarında Yararlanılan Bitkiler Üzerine Etnobotanik Araştırmalar”. Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 29/1 (2013) 1-6.
Sezik et al. 2013 E. Sezik, G. Özkök – M. Sezik, “Vitex agnus castus L. Preparatı ile Retrospektif bir Çalışma”. Süleyman Demirel Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 20/2 (2013) 48-53.
Sıcak et al. 2013 Y. Sıcak, Ö. F. Çolak, V. İlhan, E. Sevindik – N. Alkan, “Köyceğiz Yöresinde Halk Arasında Yaygın Olarak Kullanılan Bazı Tıbbi ve Aromatik Bitkiler”. Anadolu Doğa Bilimleri Dergisi 4/2 (2013) 70-77.
Tanker et al. 1993 N. Tanker, M. Koyuncu – M. Coşkun, Farmasötik Botanik. Ankara 1993.
Tanker et al. 2007 N. Tanker, M. Koyuncu – M. Coşkun, Farmasötik Botanik. Ankara 2007.
Thompson 1949 R. C. Thompson, A Dictionary of Assyrian Botany. London 1949.
Tuzlacı – Bulut 2007 E. Tuzlacı – E. G. Bulut, “Turkish Folk Medicinal Plants, Part VII: Ezine (Çanakkale)”. Journal of Faculty Pharmacy of Istanbul University 39 (2007) 39-51.
Tuzlacı – Sadıkoğlu 2007 E. Tuzlacı – E. Sadıkoğlu, “Turkish Folk Medicinal Plants, Part VI: Koçarlı (Aydın)”. Journal of Faculty Pharmacy of Istanbul University 39 (2007) 25-37.
Webster et al. 2006 D. E. Webster, J. Lu, S. N. Chen, N. R. Farnsworth – Z. J. Wang, “Activation of the µ-opiate receptor by Vitex agnus-castus methanol extracts: Implication for its use in PMS”. Journal of Ethnopharmacology 106 (2006) 216-221.
Who 2009 World Health Organization, Who Monographs on Selected Plants 4. Spain 2009.
B. YILMAZ KOLANCI, “Karahayıt’ta (Denizli) Hayıt Ağacının (Vitex agnus-castus L.) Geleneksel Kullanımı”. Phaselis III (2017) 49-60. DOI: 10.18367/Pha.17001
Kalıcı bağlantı adresi: http://dx.doi.org/10.18367/pha.17001
Bilge YILMAZ KOLANCI
Arş. Gör., Pamukkale Üniversitesi, Arkeoloji Enstitüsü, Arkeoloji Bölümü, Denizli. bilgey@pau.edu.tr